de steenen in te laten zinken; die schollen alsdan in haer hard bed eenigzins gebroken, kunnen niet meer aengroeijen of geen kwaed aen de vruchten meer doen.

De derde soort van harde grond is de aerdrots, die gemeenlyk een rostachtig bruin kleur heeft; als die in den grond gebroken wordt of eenigen tyd boven ligt, verkrygt hy ook vruchtbaerheid. Ik heb van deze soort van aerdrots uit eene party land doen delven en, te samen met ongebluschten kalk vermengd, op eenen hoop gelegd; na die binnen den zomer en winter verscheide mael doorroerd te hebben, heb ik die met de lente gebruikt om aerdappelen in te planten en op de klavers te strooijen, die daerin zeer wel hebben gelukt; twee jaren daerna kon men nog aen de malsche vruchten bemerken waer die rots, met kalk vermengd, was gestrooid geweest. Er is ook nog eene soort van rots, die zeer gesloten en eenen vetten, leemachtigen grond is, waerboven twee verschillige gronden liggen : de eerste op den leem is mager zand; de bovenste is gewoonlyk bruinachtig; ieder van die drie gronden ligt gemeenlyk eene spade dik. Men vindt die meest onder de vage gronden en heiden; maer op de volgende wyze bewerkt, bekomt men daervan met er tyd eene vruchtbare gemengde aerde de delver, om die gronden te bewerken, maekt eene vore, zoo diep als de leem ligt en zoo breed dat hy er gemakkelyk in keeren kan, de aerde ter zyde werpende uit dien pand, dien hy gaet spaeijen, om wederom daer ter plaets gekomen zynde, met den tweeden pand de laetste vore met de uitgeworpene aerde te vullen; hy zal dan, na de eerste vore geopend te hebben, eenen tweeden pand beginnen en de bovenste aerde ook ter zyde werpen; verder zal hy het zand, dat in 't midden ligt, onder in de eerste vore spaeijen, en zoo voorts dit altoos op eene wyze bewerken, dat het zand van onder diep ligt, de bovenste aerde in 't midden brengen en den leem het bovenste leggen. Dit schynt in 't eerst wat moeijelyk, maer de delver dit eens verstaende en in gang gekomen zynde, zal dit zoo gemakkelyk verrigten als zyne gewonelyke wyze van spaeijen.

Men vindt nog in sommige landen, waer heiden wassen, eene soort van grond, die gemeenlyk weinig harder dan den bovensten

vetten grond is. Die grond moet ook wel gebroken, omgespaeid en met den bovensten gemengd worden.

Een ervarene landbouwer die by zomerdagen de velden doorloopt, zal aenstonds de landen waer van die rotsen in den grond liggen, bemerken, dewyl de vruchten, die daerop te zeer gesloten staen en te weinig vocht hebben, door de hitte der zon, die op de rotse eene wederkaetsing geeft, verschroeijen en belet worden haren vollen wasdom en behoorlyke hoedanigheid te verkrygen. Men leert door de dagelyksche ondervinding dat de landen wel gebroken de beste vruchten opleveren, en dat men welhaest de onkosten van het spaeijen en dergelyke bewerking wedergewonnen heeft.

VYFTIENDE HOOFDSTUK.

OVER DE HOEDANIGHEDEN DIE IN EENEN LANDBOUWER VEREISCHT WORDEN.

De bereiding der landen en het zaeijen der vruchten leert ons, als wy de velden doorwandelen, dat alle landbouwers niet even goed zyn, noch op dezelfde wyze hunne landen en gronden behandelen; want dit verschil vindt men niet alleen in verschillige dorpen, maer ook op velden van de dezelfde plaets, daer men ontmoet, dat de eene, op dezelfde gelegenheid en hoedanigheid van grond, zeer goede vruchten bekomt, waer de andere niet dan slechte vruchten wint. Het gebeurt somtyds dat op dezelfde hofstede de eene boer zal welvaren en ryk worden, terwyl een andere daerop dikwils van armoede zal vergaen; welk is de reden van zoo een groot verschil? dit moet zekerlyk afhangen van een goed of kwaed bestuer van den landbouwer; wy weten wel dat er ook andere redenen kunnen wezen, zoo als plagen of sterften; maer ik spreek hier van die oorzaken welke uit eenen goeden of slechten landbouwer haren oorsprong nemen, en welke te zien zyn aen de vruchten die de eene en andere op die plaetsen winnen, uit welke genoegzaem blykt, dat er in eenen landbouwer zekere hoedanigheden vereischt worden, om de gewenschte vruchten te bekomen.

Hy moet voor eerst wel de kennissen bezitten om zyne landen op eene voldoende wyze te beschikken, en verder leeren kennen al wat er het voordeeligste kan aen wezen. Ongelukkiglyk wilt de landbewoner zich altyd houden aen hetgene hy van zyne jongheid af gezien, gehoord en gedaen heeft, zonder er eenige verbetering te willen aen toebrengen, en vervolgens zal hy styfhoofdig den ouden trant en wyze van werken volgen, zonder daeraen iets te willen veranderen: hy denkt niet dat alles verbeterd kan worden; nogtans moet een landman ook door nieuwe ondervindingen trachten te leeren, en mag zich niet altyd by zekere wyze van werken bepalen; maer moet zoeken en beproeven welke wyze de beste is, voor dit en dat land; hy moet den aerd der gronden leeren kennen en zien of zy mager, warm, koud, droog, vochtig, roerbaer of schrael zyn, om er zynen arbeid, mest en zaeijing naer te schikken; want de eene grond verschilt zeer van den anderen, ook groeijen sommige gewassen in allerlei gronden niet even wel of met gelyk voordeel. Hy moet ook eene goede kennis hebben van de natuer en aerd der verschillige zaden en granen, dewyl de ondervinding leert, dat niet alleen het eene zaed beter dan het ander is, maer ook het eene liever dan het andere in cenen lossen zandachtigen grond wilt groeijen; ook begeert de eene soort van gewas liefst eene vette aerde, en meer vocht of droogte, en moet ook dikwils in verschillige jaertyden gezaeid worden. Alle gronden willen ook dezelfde soort van mest niet hebben, want de eene soort is min bekwaem dan de andere om de aerde vet en warm te maken. Derhalve moet een landbouwer ook deze kennis bezitten, en mag in ligte, zandachtige aerde, die weinig verwarming noodig heeft, geenen peerdenmest, schapenmest of kalk gebruiken; de mest daerentegen, welk nadeelig is voor warme en drooge aerde, is goed voor de koude en styve vochtige gronden. Een akkerman moet ook den gestelden tyd waernemen voor het zaeijen en planten der gewassen, altoos het beste zaed gebruiken, en zich nooit van slecht zaed bedienen, dewyl er veel vruchten zyn welker zaed verloopt. Hy moet ook trachten te zorgen van op tyd van elders goed zaed te bekomen om er vruchten van te kweeken. Men mag, om goede vruchten te bekomen,

aen de landen geenen arbeid sparen, bezonderlyk in het spaeijen, ploegen, eggen, slepen en zuiveren; de kosten die een akkerman daeraen besteedt, zullen door de menigte der vruchten welke hy winnen zal, dubbel vergoed worden.

Ik moet hier herhalen dat de dagelyksche ondervinding wel leert dat, hoe beter de landen bewerkt worden, hoe meer vruchten zy geven. Eindelyk, de landbouwer moet onderzoeken welke vruchten aen dezen of dien akker het beste gelyken; verder mag hy dezelfde soort van vruchten niet te dikwils na elkander op hetzelfde land zaeijen; want de ondervinding zal hem doen zien dat die vruchten van jaer tot jaer zullen verminderen en langzaem verflauwen. Een landbouwer moet ook zorgen dat zyne vruchten in natte jaren niet onderkomen en verdrinken, en hiertoe waterloopen, volgens de gesteldheid der gronden, maken; dit is voor eenen landbouwer van groote aengelegenheid, en zal geene plaets hebben als de voren regt en diep gedolven worden, ten zy in de landen die 's winters door de rivieren ondervloeijen. Verder moet een akkerman nog onderzoeken welke vruchten hem tot het meeste voordeel kunnen dienen; op welke plaets zy het beste wassen; wanneer zy moeten gezaeid en ingeoogst worden; zien dat hy geene vette laet verloren loopen, op tyd voor stroo zorgen, om zooveel mest mogelyk te kunnen bekomen, en den mest aen elken grond volgens dat hy noodig heeft te verdeelen. Een behendige akkerman zal ook niet meer landen gebruiken dan hy behoorlyk kan vetten, en zorgen dat er niets aen te kort blyft; met een woord, hy moet zorg dragen dat zynen akker aen zyn gebruik voldoet. Een goede landbouwer zal ook niets verkwisten noch noodeloos verspelen; zyn huisgezin, dienstboden, enz., tot den godsdienst en goede zeden aenwakkeren en hen daerin door een goed voorbeeld voorgaen; dit doende zal hy met zooveel te meer vermaek zyne bezigheden verrigten, en de vruchten van zynen arbeid met eene gezegende vrolykheid des geestes kunnen genieten. Deze zyn dan de hoedanigheden, welke ik in eenen landbouwer denk noodzakelyk te zyn, om met vrucht den landbouw voort te zetten. Macr sommige landbouwers houden zich te zeer acn hunne oude gewoonte verknocht; zy be

ploegen en spaeijen de gronden zoo ondiep, dat het byna onmogelyk is goede vruchten, gelyk het behoort te winnen; zyn er die van hunne oude gewoonten niet willen afwyken, men vindt nogtans anderen die leerzaem zyn, den akkerbouw met alle kennis voortzetten en voordeelig uitoefenen, en daermede al het nut bekomen dat de landen kunnen opleveren.

ZESTIENDE HOOFDSTUK.

OVER DEN MEST EN DESZELFS VERSCHEIDENE SOORTEN.

De mest en vette zyn zonder twyfel het nuttigste en noodzakelykste om den akkerbouw te doen bloeijen; want heeft een landbouwer geenen mest om zynen akker te bestrooijen, dan zal hy geene of ten minste weinig vruchten inoogsten. Het spreekwoord zegt, die niet mest, die mist; die veel mest, vaert het best.

Het is algemeen bekend, dat elke soort van mest en vette verschillige krachten heeft, en derhalve ook voor verschillige landen moet gebruikt worden; zoo moet men de heete mesten voor de vochtige, koude en zware aerde schikken, om dezelve te verwarmen, ligt en beweegbaer te maken, en de verkoelende mesten in schrale, drooge en ligte aerde, om ze te vetten en stoffelyker te maken, en door dit middel te beletten, dat het steken der zonnestralen in de lente en de hitte des zomers haer niet benadeelen zou; derhalve is de mest en vette, aen alle aerde die vruchten voortbrengt, noodzakelyk; by gevolg al hetgeen wy van plantgewassen zien, is een gedeelte dezer aerde.

Niemand twyfelt, of de aerde, door het voortbrengen van gewassen, verliest van hare vruchtbaerheid; dit verlies wordt hersteld door de mesten welke men volgens eisch der aerde mededeelt; vervolgens zal dit mesten de acrde hare kracht en vermogen van vruchtbaarheid wedergeven; derhalve moet een landbouwer de verscheidene soorten van mest kennen, want de eene zyn beter dan de andere; maer toch allen bekwaem om de schade, die de aerde door het voortbrengen der vruchten geleden heeft, te