num fraudulenter abuti, neque suis cognatis aut amicis ad hunc finem tale secretum pandere debent, ob eamdem rationem. Denique si per fraudem et machinationem, hujusmodi rerum pretii immutationem procuraverint, ut nempe res et pecunias suas cariùs venderent ac distraherent et postea viliùs emerent. non videntur à gravi peccato excusandi.

ARTICULUS X.

Utrùm liceat negotiando cariùs aliquid vendere quàm

emere.

Divus Thomas de istå negotiatione tractat hîc, art. 4, dicitque ad negotiatores pertinere rerum commutationibus insistere, duplicemque cum Arist. 1 Polit. distinguit commutationem. Unam quasi naturalem et necessariam, nempe rei cum re, vel rerum et denariorum propter vitæ necessitatem : et talis commutatio est laudabilis, nec propriè pertinet ad negotiatores, sed magis ad œconomicos, aut politicos. Alia verò commutationis species, est vel denariorum að denarios per cambium, vel quarumcumque rerum ad denarios per mercaturam: seu non propter res vitæ necessarias, sed propter quærendum lucrum ; et de hâc est sermo in præsenti, per quam scilicet res non immutatæ nec meliores effecte cariùs venduntur à mercatore, quàm ab eodem fuerint emptæ ad lucrum sibi comparandum ex illarum distractione. Aliquid etiam de commutatione denariorum ad denarios per cambium breviter disseremus.

Dico primò, mercaturam neque esse de se bonam, neque malam; habere tamen quamdam speciem turpitudinis, et esse de malè sonantibus; ita D. Thomas loco citato, et communiter auctores.

Probatur. Cùm mercatura tendat in lucrum tanquàm in objectum, de eâ judicandum est per comparationem ad tale objectum. Lucrum autem quamvis de sui ratione non importet aliquid honestum vel necessarium, nihil tamen de se dicit vitiosum ac virtuti contrarium; nihil enim prohibet ordinari ad aliquem finem necessarium vel honestum, v. g., ad subveniendum indigentibus, aut familian sustentandam, aut publicam utilitatem procurandam, ne scilicet res ad vitam necessariæ civibus desint; et mercator lucrum expetit non quasi finem, sed quasi stipendium laboris. Et tunc negotiatio est licita. Quando vero mercator endit in lucrum tanquàm in ultimum finem, quod contingit quando propter lucrum frangit aliquod præceptum, v. g., pejerando, defraudando proximum, tunc negotiatio est mortaliter peccaminosa. Sicut ergo lucrum de se non est moraliter bonum neque malum, sed indifferens, ita et negotiatio mercatoria : non enim ex câ affirmatur malum, sed negatur bonum, justèque vituperatur tanquàm habens speciem mali: quia quan. tùm est de se deservit cupiditati lucri quæ terminum nescit, sed in infinitum tendit: et ob frequentia negotiantium vitia; quia, ut dicitur Eccl. 26: Difficulter exuitur negotiator à peccatis labiorum: item quia nimis implicat animum secularibus curis, rebusque terrenis: tandem quia mercatura scatet multis difficultatibus et

periculis peccatorum, ob quæ et alia inconvenientia ac indecentia, meritò clericis interdicitur, per totam dist. 88, et alibi passim in can.; hinc meritò dicitur Psalm. 79 Quoniam non cognovi litteraturam; vel ut alii legunt, negotiationem, introibo in potentias Domini.

Potest itaque negotiatio reddi illicita ex circumstantiis personarum, puta clericorum, ut ostendit D. Thomas, art. citato, ad 3, illisque graviter interdicitur ab Ecclesià; ita ut etiam secluso scandalo, mortaliter peccent si eam exerceant, maximèque si in usu habeant, ut fusè ostenditur tract. de Just.; item ex circumstantiâ loci, putâ si in Ecclesià aut in cœmeterio fiant nundinationes, ut colligitur ex Matth. 21, et Joan. 2; item ex cap. Decet, in 6; item ex circumstantiâ temporis sacri, ut si mercaturæ exerceantur diebus dominicis ae festivis, ut ostensum est in 3 Decalogi præcepto, et colligitur ex D. Thomâ, 2-2, q. 122, art. 4, et prohibetur c. 1, de Feriis. Item venditio mala reddi potest ex conditione rerum venalium; item ex injustitiâ pretii, et ex modo negotiandi, prout fusè ostenditur in tractatu de Just.

Dico secundò, quòd cùm cambium sit permutatio negotiatoria pecuniae pro pecuniâ cum lucro, vel causâ lucri, eodem modo ratiocinandum est de arte campsoriâ ac de negotiatione mercatoria.

Jure naturali ad justitiam cambii sequentes requiruntur conditiones. Prima est, ut interveniat vera et sincera permutatio unius pecuniæ pro aliâ diversâ, absitque omnis simulatio et intentio usuras palliandi sub colore cambii, celebrando verum cum fœnore mutuum. Secunda, ut nihil prorsùs exigatur lucri ratione temporis ac dilatæ solutionis præcisè, sed tantum pro loci distantiâ, pro translatione pecuniæ aliisque justis titulis. Tertia, ut servetur justum pretium, quod vel communi et approbatâ consuetudine, aut peritorum ac proborum judicio determinatur; injusti tia enim cambiorum ex hoc potissimum duplici capite oriri potest: nempe aut ob usurariam pravitatem, ex injustitia pretii, et quam redolent, aut ob inæqualitatem, seu excessum in pretio ac stipendio. B. Pius V in speciali constitutione suâ plures alias apposuit conditiones, quas alibi retulimus.

Porrò cambium est duplex, aliud fictum ac siccum, quia caret humore et fecunditate ad fructificandum et est potiùs mutuum cum fenore, ut contingit quando non mittuntur litteræ, aut mittuntur inanes, aut nou fit etiam translatio virtualis pecuniæ; sed campsor tradit eam campsario, ab codem in eodem prorsus loco solvendam cum lucro ob præcisè dilatam solutionem, etc.; et istud cambium jure naturali et positivo tanquàm usurarium reprobatur. Aliud verò est cambium verum et reale, continens veram ac legitimam pecuniæ pro alià diversâ commutationem. Et de isto tantùm sermo in præsenti.

Subdividitur autem in minutum seu manuale, et in cambium locale, seu per litteras. Cambium ad minutum est permutatio pecuniæ pro alià præsenti in eodem loco, ut cùm quis dat pecuniam auream pro argenteâ vel æreâ, et è contra, cum moderato lucro

juxta diversarum regionum consuetudinem: dummodò lucrum non sit excessivum, cambium erit justuin, et ex hâc solùm parte illicitum esse potest : cùm enim non exigat tempus, sed statim una pecunia pro aliâ commutetur et de manu in manum transcat, nequit esse usurarium, eò quòd nullum involvat mutuum, sed tantùm injustum esse potest ob excessum pretii.

Cambium locale est quandò pecunia de præsenti in uno loco ac tempore recipitur, et in alio loco et tempore redditur; et quia ordinariè per litteras fieri solet et ideò vocatur cambium per litteras; idque duobus modis exerceri contingit. Primò quando campsor prior dat campsario pecunias suas Lugduni, v. g., ut eas reddat Roma; vel secundò è contra, quando campsarius prior dat Romæ pecunias suas campsori, ut eas reddat Lugduni. De hoc secundo modo non est tanta difficultas ac de primo; etenim campsor tunc non dat mutuum campsario, cùm nullas ipsi det pecunias, sed ab eodem recipiat alibi reddendas, unde nequit usuram committere; sed si moderatum lucrum accipiat, erit justum. Variis autem titulis campsor tunc potest stipendium exigere, nempe ob translationem saltem virtualem pecuniæ campsarii ex uno loco ad alium ad ejus petitionem et gratiam, ejusdemque pecuniæ assecurationem; et istud campsoris onus transferendi et assecurationis est id quod venditur. Hinc fit, ut quò longius est iter et major locorum distantia, gravioraque pericula, eò majus pretium stipulari ac constitui possit. Quando verò campsor prior dat Rome campsario pecunias ab eodem Lugduni reddendas, tunc potest intervenire mutuum, cùm necesse sit unum ex contrahentibus sequi fidem alterius et accipere creditum pro re quæ functionem recipit. Campsor enim pecuniam suam virtualiter credit campsario, in ipsum transferendo illius dominium cum obligatione reddendi eamdem summam tempore necessario. Unde si aliquid exigatur præcisè, ratione longioris temporis ac dilatæ solutionis, erit usurarium; si verò pretium immoderatum accipiatur, erit iniquum; si tamen moderatum accipiatur ob justos titulos damni energentis ac lucri cessantis, imò sine ullo interesse, ob solam translationem virtualem pecuniæ, non quidem illius quam campsor Romæ dat campsario, sed alterius quam ab eodem recepturus est Lugduni, quam deinde Romam, ubi habitat, transferendi onus suscipit, cambium erit licitum illius enim pecunia transferri censetur qui illâ indiget, et operam alterius implorat ac locat ad hoc ut ejus auxilio pecuniam quam alibi distantem retinet, hic præsentem habeat ubi indiget. Talis autem est campsarius ia nostro casu, cujus proinde pecunia Lugduni existens redditur ipsi virtualiter Romæ præsens : seu efficitur æquivalenter ipsi commoda ac utilis Romæ ubi indiget, ac si illuc asportata fuisset ope campsoris. Alios omitto titulos, puta quando pecunia in uno loco plus valet quàm in alio, et sic de cæteris.

Cambiorum pretia justè augeri aut minui possunt ratione majoris aut minoris pecuniæ æstimationis,

sicut dictum est de pretio mercium, quod augetur vel minuitur juxta paucitatem vel copiam emptorum, aut venditorum et mercium, aliisque titulis accidentalibus et extrinsecis.

Si in cambiis quantitas pretii ac lucri determinata non fuerit à lege aut à consuetudine approbata, æstimanda tunc est et taxanda à peritis in arte viris probis, simul in unum congregatis et consentientibus, juxta æquitatem bonamque fidem procedentibus, attentis prudenter attendendis, nempe copiâ vel penurià denariorum et cambientium, item locorum distantiâ, laboribus, periculis imminentibus, aliisque circumstantiis, nullâ habitâ ratione temporis formaliter ac dilata solutionis præcisè.

Tandem ratione interesse et officii campsoris à Repub. constituti ob bonum publicum, potest aliquis accipere lucrum ultra valorem pecuniæ à lege defi nitum ob scilicet onus habendi multas et varias pecunias paratas ad permutandum ac cambiendum volentibus cambium. Plura de cambiis habebimus alibi. (Vid. tractatum de Justitià.)

ARTICULUS XI.

De cæteris contractibus.

Divus Thomas duos tantùm contractus in particulari, nempe usuræ pravitatem in mutuo, et fraudulentiam in emptionibus ac venditionibus ex professo examinavit duabus quæstionibus jam explicatis : et meritò, quia justitia aut injustitia cæterarum commutationum voluntariarum, per comparationem ad hos duos contractus dignosci potest, ac regulari debet. Ex duplici namque potissimùm capite omnis et quilibet contractus redditur injustus et illicitus, nimirùm vel ex hoc quòd pretium de re quæ de se nullo prorsùs est digna pretio distincto exigitur et tunc involvit mutuum, ac tanquàm usurarius reprobatur. Vel ex hoc quòd pretium justum violatur per excessum aut defectum, et tunc est iniquus: hæc autem iniquitas et injustitia maximè relucet per fraudulentiam in emptionibus et venditionibus. Unde sic concludit D. Thomas, q. 77, art. 1 Circa alias commutationes voluntarias, non invenitur aliqua species peccati, quæ distinguatur à rapiná vel furto. Ideòque S. doctor, brevitatis amicus, ex professo de illis non egit; quia si hæc regula semper habeatur præ oculis, quando præsertim judicandum est de aliquo contractu, facilè dignoscetur an sit illicitus; si nempe involvat mutuum virtuale cum fenore, exigendo pretium pro usu rei ipso usu consumptibilis, vel si adsit fraudulentia, violando justum pretium per excessum aut defectum.

Nos autem aliquos contractus in particulari valdè necessarios breviter parag. sequentibus examinaturi sumus, ut contractum censualem, contractum locationis et conductionis, contractum societatis, contractum commodati, depositi, etc.; de his aliisque fusè tracta. bitur, ubi de Just.

§ 1. De constitutione censuum, seu reddituum annuorum. Census hic à nobis sumitur pro pensione aut redditu annuo, vel potiùs pro jure percipiendi illam : unde

definiri potest: Jus percipiendi pensionem ex re alteKus frugiferà aut utilio. In hoc contractu non est mutuum, sed emptio et venditio talis juris, quod certè pecuniâ æstimari potest: non enim pecunia emitur pecuniâ, sed jus percipiendi pecuniam annuam; v. g., Petrus centum nummis emit à Paulo, non quinque nummos annuos, usura quippe tunc foret, si non computarentur in sortem, et Petrus plus acciperet quàm dedit, sed emit tantùm jus percipiendi annuam pensionem quinque nummorum ex ejus fructibus : quod jus cùm sit res incorporalis et immobilis, distinguitur à pecuniâ, sicque pecuniâ comparatur, eoque pretio taxatur, et valere astimatur. Differt iste contractus à mutuo, quia in eo principalis obligatio non est ad sortem, utpote quæ nunquàm repeti potest à dante, sed solùm ad annuum redditum cujus emitur jus in mutuo verò præcipua obligatio est ad sortem, utpote quæ semper repeti potest à mutuante, et red.. denda est à mutuatario tempore statuto.

Census dividitur in reservativum, puta dùm quis datâ alteri re aut possessione suå, reservat sibi aliquam partem fructuum, vel pecuniæ singulis annis sibi ab eo cui dedit rei suæ dominium directum et utile sub istà reservatione solvendam; et in consignativum; dùm è contra quis rem suam adhuc retinet, vendit tamen et assignat alteri in eâ ant ex eâ aliquam partem fructuum, vel aliquid pecuniæ, singulis annis solvendo illi hanc pensionem. De hoc sensu consignativo tantùm erit sermo, utpote magis in usu apud homines, magisque periculoso. Dividitur autem ex parte rei supra quam fundatur et constituitur, in realem, personalem, et mixtum ex utroque. Realis est ille qui fundatur in re de se frugiferâ, ut vincå, domo, etc.; personalis est ille qui in solà censuarii persona, vel supra aliquam totam communitatem constituitur; mixtus est qui super re et personâ censuarii simul obligatå imponitur.

Dividitur insuper ex parte durationis in redimibilem, ex parte scilicet venditoris, qui reddendo pretium acceptum, illum censum extinguere potest, ut fit communiter et ordinariè. Nec propterea impeditur quin perpetuus dicatur, quia emptor nunquàm potest illum rescindere nisi computando pensiones acceptas in partem pretii dati, et venditor nunquàm tenetur illum redimere, si nolit. Et in irredimibilem, etiam ex parte venditoris, qui libenter istud onus suscipit ob bonum publicum; et pro hoc gravamine debitè compensatur. Verùm non multùm frequentér hoc modo census instituuntur, nisi pro communi reipub. utilitate, ut pro fundanda in aliquà universitate cathedrå in perpetuum.

Tandem ratione pensionis solvendæ dividitur in fructuarium, quando solvitur in fructibus sub determinatâ mensurâ, vei sub indeterminatà quantitate, v. 5., tertiâ parte fructuum quos ex fundo assignato provenire continget, qualescumque extiterint; et in pecuniarium, quando certa pecuniae quantitas quotannis assignatur. Idque fit quandoque ob periculum infidelitatis et non servandi debitam æqualitatem in per

ceptione et solutione fructuum, ad molestias, lites et discordias vitandas, etc.

Dico primò, licitam esse emptionem et venditionem. censuum realium tam recenter quàm ab antiquo crea torum, tam pecuniariorum quàm fructuariorum : dummodò absque fraude et animo usuras palliandi, et absque inæqualitate pretii constituantur, ac serventur omnia, que de jure scrvari debent. Ita communiter auctores tam theologi, quàm canonista.

Prob. Hic intervenit vera emptio et venditio juris ad annuas pensiones istud enim jus sicut potest donari, et cum aliâ re utili commutari, ita et vendi, cùm sit pretio æstimabile vera merx, ac inter res immobiles computetur. Adde quòd, sicut Petrus, v. g., potest totum suum prædium vendere ac jus ad omnes illius fructus, et Paulus emere: ita et tantùm parte >> illius fundi, et jus ad illam solam. Iste igitur contractus censualis est species quædam emptionis et venditionis cum pacto retrovendendi in favorem solius venditoris apposito potest enim reddendo pretium se ab illo enere redimere, quod sibi imposuit ad præsenti sur necessitati subveniendum; quod pactum non vitiat venditionem, nec transformat in mutuum, quia semper stat, quòd qui dedit pretium, nunquàm possit ab en qui accipit invito repetere sicut mutuans statute tempore potest sortem recuperare. Hinc colligitur, justè non posse apponi pactum quo emptor seu censualista habeat facultatem repetendi pretium ac rescindendi contractum quando voluerit, non computando pensiones acceptas in solutionem capitalis, quia ibi involvitur mutuum cum fenore: datur enim pecunia reddibiliter, seu cum obligatione similem summanı reddendi termino præfixo, in quo sanè consistit ratio mutui, et aliunde percipiuntur pensiones annux, Lanquàm lucrum ex mutuo virtuali proveniens. Id autem non contingit ex pacto redimendi in favorem solius venditoris apposito, ut de se patet: solùmque tunc venditor obligatur ad reddendum quantùm illud jus ab co venditum valet; tantùmdem autem censetur tunc valere, quantùm emptum fuerat, non computatis interim pensionibus à censuario perceptis, utpote quæ non sunt accessiones sortis, sed fructus illius, seu juris ad pensiones annuas; sicut redditus domorum et prædiorum censentur fructus illarum rerum, non verò pecuniarum, quibus emptæ fuerunt: pro isto tamen onere quo venditor emptori imponit revendendi, do bet aliquid minui de pretio quo res venduntur absolutâ venditione et absque tali gravamine.

Porrò justam pretium censûs non requirit ut adæquet omninò pensiones solvendas: нon enim emuntur futuræ pensiones, sed tantùm jus illas exigendi; cujus juris emptio, sicut et aliarum rerum, habet pretium legitimum et vulgare, quod scilicet lex principis vel communis prudentum æstimatio, pensatis omnibus circumstantiis, constituit. Unde expedit ut in singulis regnis publicâ auctoritate definiatur ad compescendas contrahentium habendi cupiditates, ut in Gailiâ centum nummis emitur pensio annua quinque nummorum Quando verò non est à principe vel à repuh.

certum pretium determinatum, tunc servanda est consuetudo approbata locorum et æstimatio piorum ac prudentum virorum juri naturali ac divino nullatenùs contraria. igitur ad justitiam bujus contractus requiritur jure naturæ primò, ut justum pretium interveniat; secundò, ut adsit vera et sincera intentio vendendi et emendi, non verò palliandi mutuum sub fenore, prout contingit quando venditor obligatur ad redimendum censum, vel quando census ad certum terminum statuitur. V. g., quando Paulus centum nummis de præsenti Joanni traditis, emit ab eodcin pensionem annuam duodecim nummorum spatio quindecim annorum à Joanne sibi solvendam; quo termino expleto, census extinguitur absque alià redditione pretii ab initio dati. Sic enim Joannes contrahit obligationem reddendi totain sortem divisim et per partes, quod non evacuat nec tollit rationem mutui: aliunde verò auctarium à Paulo recipitur ratione longioris temporis, formaliter præcisè, ratione dilate solutionis; suppono enim id non fieri ratione alicujus interesse, quia si interveniat damnum emergens aut lucrum cessans, justè potest Paulus ratione hujus tituli recipere illas pecunias in compensationem. Nec propierea excludimus censum vitalitium quo contrahentes exponuntur æquali periculo et incertitudini lucri aut damni reducitur enim ad contractum alex et fortunæ; nec unquàm pecunia danti est reddenda, etiam per pactum de retrovendendo; unde est licitus, si justa servetur proportio pretii, spectatis omnibus circumstantiis. Tertiò requiritur, ut census fundetur aut constituatur in re frugiferâ, et quæ sit in liberà dispositione constituentis seu venditoris : nemo enim plus juris in alium transferre potest, quàm ipse habeat, lib. Nemo, ff. de Reg. juris. Nihilque emeretur quando emitur jus ad partem fructûs agri, si fuerit omninò sterilis. An autem pereunte illà re censui subjectâ, percat quoque census jure naturæ ; alii negant ex eo quod census non ita super illà re constituatur, ut pensio sit necessariò solvenda ex fructibus quos refert; sed tantùm ad hoc ut capitale et redditus annuus firmiùs ac securiùs subsistant, illaque res potiùs in pignus et hypothecam quàm census fundamentum apposita censeatur: unde censuarius ad solvendum ex aliis bonis suis adhuc tunc obligatus manet. Alii verò affirmant tunc censum perire, si aliud expressum non fuerit, sicut pereunte re emptâ, perit domino seu emptori et amittit dominium illius, ac jus omne percipiendi fructus ex eå.

:

Dico secundò, in prazi et moraliter loquendo census merè personales, etiam spectato solo jure naturæ, esse periculosos, valdè dubios ac de usurâ suspectos; unde per bullam B. Pii V fuerunt omninò sublati. Et Martinus papa V, ac Calixtus III, qui antea census reales intra certas juris naturalis limites redactos approbaverunt, personales tacuerunt, de quibus tamen erat major ratio dubitandi ac timendi periculum usuræ, eo silentio satis indicantes, non esse introducendos. Et sanè illis semel admissis præcluditur via petitioni mutui gratuiti ; cuilibet cuim petenti mutuum,

responderi posset, ut venderet ac constitueret censum supra personam suam, cùm id sit ipsi tam facile, quàm illam solutioni mutui obligare. Item januam omnibus usuris palliandis aperiunt: quicumque enim requisitus de dando mutuo, dicere posset petenti : Ecce do tibi centum nummos quibus indiges; nie ipsum obligo ad non repetendam similem summam, quamdiù reddere nolueris, interim solves mihi auctarium quinque nummorum in annum, quòd tanquàm censum à me emptum, supra nudam tuam personam tibi imponis nullus enim est qui personam et aliquas operas non habeat, quas obligare possit. His adde quòd censuarius non intendit vendere suam personam neque operas, ut constat de viro nobili se obligante ad censum merè personalem et de personå omninò ineptâ ad laborandum ac lucrandum : unde est venditio ficta et verum mutuum cum fœnore. Probatur insuper ideò enim jus percipiendi censum realem ex prædio alieno vendi potest, quia prædium est vendibile et ex intentione contrahentium de facto tunc venditur quoad aliquam suî partem. Atqui persona hominis liberi non est vendibilis; ergo neque jus ad illam ejusque operas. Præterea vel illud jus fundatum supra nudam personam venditoris absque designatione bonorum, utpote quia nulla habet, neque est in proximâ spe habendi, est temporale ac redimibile. Et tunc necesse est quòd cumulus pensionum adequet pretium constitutum, ac cum eorum solutione computetur aliàs secluso interesse est contractus usurarius, prout jam ostensum est. Vel est perpetuum ac irredimibile et transiens ad hæredes: hoc autem dici nequit, cùm repugnet tale jus in re mobili labente et caduca, qualis est persona hominis, constitui, quà scilicet mortuâ nihil ampliùs remanet unde fructus colligi valcant ad pensiones annuas solvendas; cùm, ut suppono, non relinquat post se bona quibus hæredes repræsentent illius personam, eosque ad pensionem, solvendam ac continuendam solutionem obligare possit.

Hinc habetur, jure naturæ, et secluso jure pontificio, ubi B. Pio V bulla non est recepta census mixtos esse licitos, servatis conditionibus jam relatis. Et sic passim in regionibus nostris omnes contractus censuales celebrantur absque scrupulo à viris probis et communitatibus religiosis constituentibus censum super personam et bona simul censuarii, ita ut juxta receptam ac reprobatam consuetudinem se suaque obliget ad securitatem, et ad censualistam indemnem servandum. Omnes enim conveniunt pactum licitè addi posse, quo censuarius seu venditor se suaque obliget, semperque teneatur ad pensionem in quocumque eventu solvendam, etiamsi res specialiter censui subjecta pereat; dummodò istud onus eidem compensetur pretio justo juxta viri prudentis judicium pensatis omnibus periculis et circumstantiis; quod pactum assecurationis, licet sit præter, non tamen est contra naturam census et ad istum contractum permissivè et accessoriè se habet, perinde ac pactum retrovenditionis in favorem censuarii appositum semper enim stat emptorem

Tunquàm posse cogere venditorem ad redimendum

censum.

Item pactuin quo bona censuarii hypothecata alienari non possint absque consensu censualistæ, non vitiat hunc contractum, quia jure potest isto modo se indemnem servare. Nec etiam aliud pactum, ut nempe si in futurum pensio per triennum non solvatur, emptor possit distrahere ac vendere rem hypothecatam, tum pro recuperanda summâ capitali, tum pro habendis pensionibus non solutis, tum pro compensando interesse; dummodò illa res justo pretio vendatur, nec emptor de eo sibi plus retineat, quàm ei debetur. Item licitè apponitur pactum quo censuarius aut venditor volens redimere censum, per bimestre aut trimestre ante redemptionem teneatur de hoc monere censualistam, ut habeat sufficiens tempus sibi providendi ac pecunias suas elocandi; et interim toto illo spatio solito pensio currit.

In nostro regno ex constitutione Ludovici regis XII, censualista nequit exigere pensiones non solutas nisi intra quinque annorum spatium, post illud verò remanent insolutæ, si in judicio carum interpellationem non apposuerit.

Quæ hactenùs à nobis de censibus dicta sunt, de jure naturali ad eorum justitiam ubique et apud omnes requiruntur; plura alia de jure positivo humano exiguntur, maximè ex constitutione B. Pii V, emanata anno 1569, calend. februari anno 4 pontificatùs illius, quæ observanda sunt ab iis apud quos est usu recepta, camque fusè exposuimus in tract. de Justitià, in fine. Ibidem de requisitis tam quoad jus naturale, quàm quoad positivum in constitutione censuum fusiùs pertractavimus.

§ 2. De contractu locationis et conductionis. Aflinis est emptioni locatio, sicut venditioni conductio. Unde sicut unus et idem contractus dicitur venditio ex parte illius qui rem suam pro pretio alicnat, et emptio ex parte ulterius qui eam pro pretio sibi comparat; ita unus et idem manens contractus, dicitur locatio ex parte illius qui rem suam pro pretio alteri tradit ad usum, sibi reservatà semper proprietate ejus; dicitur verò conductio ex parte alterius qui cam pro pretio ad usum suscipit, salvâ tamen semper et intactâ illius substantià: quare contractus iste iisdem ferè regulis est metiendus quibus contractus emptionis et venditionis, cum hâc tamen differentiâ, quòd rei dominium non transfertur in accipientem, sed tantùm usus, aut usufructus. Unde sole res usu non consumptibiles propriè locari possunt ; non solùm autem res, sed etiam persone earumque operæ ac animalia locari et conduci possunt.

Regula generalis est, eos omnes locare et conducere posse, qui emere ac vendere possunt, nisi jure prohibeantur, et è contra illos non posse locare ac conducere, quibus non licet emere, aut vendere.

Obligationes locatoris erga conductorem, hæ sunt. Prima, ut concedat ipsi usum rei locatæ, de quo initio conventum fuit: imò si præstet usum qualem non oportet, scilicet vitiosum et nocivum, tenetur ad in

teresse, ut si dolium vitiosum unde vinum effluxit, locaverit, etc. Unde locator eain tenetur adhibere diligentiam ad vitandum conductoris nocumentum inde proventurum, quam vir prudens adhibere solet, eumque præmonere de vitio occulto, si noxium esse possit, aut si faciat rem inutilem ad usum ad quem conducitur aliàs mercedem locationis justè recipere ac retinere nequit. Debet itaque locator ante locationem probare rem suam, vel præmonere conductorem ut priùs probet antequàm eâ utatur; quòd si post istam præmonitionem bonâ fide locatur et absque negligentiå procedat inculpabiliter rei vitium ignorans, eamque tradens qualiscumque sit et apparet, tunc nec peccat, neque ad damna compensanda obligatur, cùm potiùs ex conductoris negligentia aut imprudentiâ em:ergant. In hoc tamen casu debet pensionem minuere pro ratione vitii. Secunda est, quòd seclusâ consuetudine aut pacto, consideratâ præcisè hujus contractûs naturà, locator teneatur ad faciendas et solvendas expensas quæ fiunt ad perpetuam aut ita longam rei locatæ utilitatem, ut ultra tempus conductionis se extendat; et etiam ad expensas necessarias quæ duntaxat locationis tempus concernunt, ut ad curandum aut calceandum equum dàm inservit conductori iter facienti ; secùs verò voluptuarias et superfluas in domo locatâ à conductore factas ad sui temporale commodum, et gratiosum usum. Tertia est, quòd locator teneatur ad onera publica et tributa pro re locatâ imposita, nisi aliud ex pacto vel locorum consuetudine sit determinatum item rei locata periculum ad ipsum pertinet. Neque potest expellere conductorem, ac rem locatam ab codem repetere ante terminum statutum, nisi in quatuor casibus à jure assignatis, nempe quando conductor pensionem non solvit. Item quando locatori supervenit inopinatus eventus, quo necesse habeat domum suam inhabitare, etc. Item quando domus eget integrå reparatione. Tandem quando conductor illà abutitur, ut si meretrices et usurarios publicos in eâ retineat, si sues in eam inducat, si muros effodiat, si artem exerceat ex quâ concussio vel incendium timeatur, etc., c. de locato, 1. Ede. In his tamen casibus locator tenetur remittere pensionem. Quarta, ut, superveniente magnà sterilitate, aliquid de pretio locationis diminuat. Quamvis enim ad hoc jure naturæ ac in rigore loquendo ex vi contractûs non teneatur, jure tamen positivo ex quâdam æquitate et benignitate ac conductoris commiseratione, absque illius culpâ sed casu fortuito ac insolito adveniente sterilitate, ad remittendum aliquid de pretio convento obligatur, ff. locati, 1. Si merces, § Vis major, 1. Ex conducto, c. de Locato, 1. Licet certis, 1. Excepto. Et in jure canonico titul. de Locat., cap. Propter sterilitatem, nisi fortè aliter expressè conventum fuerit: conductor enim potest huic juri suo renuntiare, vel nisi consuetudo loco rum approbata aliud habeat vel nisi unius anni sterilitas aliorum ubertate sufficienter compensetur, vel nisi sterilitas sit ordinaria aut solita in illis regionibus obnoxiis huic devastationi, vel tandem nisi sterilitas sit parva.