<< auctores præcipui, libri præstantiores, scholæ, suc<«< cessiones, academiæ, societates, collegia, ordines;

denique omnia quæ ad statum litterarum spectant. <«<Ante omnia etiam id agi volumus (quod civilis hi<«<storiæ decus est et quasi anima), ut cum eventis «< causæ copulentur, videlicet ut memorentur naturæ << regionum ac populorum, indolesque apta et habilis, << aut inepta et inhabilis ad disciplinas diversas, acci<«<dentia temporum quæ scientiis adversa fuerint aut << propitia, zeli et mixturæ religionum, malitiæ et fa<< vores legum, virtutes denique insignes et efficacia « quorumdam virorum erga litteras promovendas, et «< similia (1). »

Raro aut nunquam qui scientiæ adhuc pene ignotæ, vel a nonnullis vix delibatæ, primus finem statuit describitque leges, quousque ea pateat omnino intelligit, et quam vicem implere, quas vias tenere illa debeat, penitus videt. Vulgo non nisi jam proficientis et adultæ scientiæ propositum et methodus recte et plene docentur, certisque vulgantur præceptis. Verulamius, miro ingenii acumine, hic ut sæpe alias, quasi præsumpsit experientiæ documenta, et divinatione quadam, quod nondum erat, aut vix natum fuerat,

(1) De augm. 1. II, c. IV, § 2.

perspicue vidit et verissime definiit. Ullane est pars muneris litterarum historico impositi, quam eo loco omiserit? Apertum illi campum nonne uno intuitu totum recognovit et quasi amplexus est? Hæc pauca, quæ retuli modo, non purissimæ quidem latinitatis, sed acutissimæ et plenissimæ brevitatis, relege et expende. In iis, tum res omnes, quæ hujus historiæ quasi sunt eventus, generatim signatas reperies, tum præcipua rerum et temporum momenta, unde litterarum bona seu mala fortuna pendet, sedulo notata, ita ut nihil supplendum relinquatur. Præsertim, quæ ultima dicta sunt, attende : ea meditanti clarissima in luce obversatur quidquid ad fovenda in humano genere liberalia studia aut restinguenda multum valet, quidquid ingeniorum motum et impetum vi quadam propitia excitat, aut adversa impedit opprimitve. His verbis maxima inest virtus istius definitionis et novitas. Ea enim copulatio causarum cum eventis, quæ, ut ipse ait, civilium annalium « decus est et quasi anima, » in commentariis historicis ad litteras pertinentibus maxime desiderabatur. Quis ante Baconum senserat ad formandam populorum indolem doctrinis artibusque magis minusve aptam haud parvi momenti fuisse naturalem locorum, quos incoluerunt, situm habitumque, et ipsam cœli, quod hauserunt, tempe

riem? Quam fideliter populorum conditionem, mores, animum exprimant et reddant litteræ, quanta ex institutis, legibus, religionibus, adjumenta vel incommoda capiant, critici pereruditi et emunctissimæ naris vix viderant. In libro illo De claris oratoribus, quam levite r a Tullio observatur, quam strictim notatur, quid virium animique eloquentia e romanæ civitatis institutione et forma et perpetua illa duorum ordinum æmulatione traxerit, quid ipsis civilibus procellis, quibus quassata paulatim subsidit respublica, debuerit! Quousque procurrant, superatis montium et fluminum obicibus, quam vegeta et ubera alienas in terras semina ferant illæ doctrinarum peregrinationes, quas gentium ipsarum migrationibus rectissime comparat Verulamius, iidem suspicabantur magis quam intelligebant. Auctores in trutina pensare, qualia fuerint optimorum ingenia perpendere, cur ita nata et facta sint non curare ars illa sic consueverat, ut vel post Baconum huic operi addicta, his finibus inclusa diu remanserit. Non ante duo sæcula post editum De augmentis scientiarum librum litterarum historia magnum illud, in quod a philosopho vocabatur, curriculum ingressa est: nostra tandem ætate, omnibus opibus instructa, omnibus numeris absoluta prodiit e facundo ore doctissimi et ingeniosissimi viri, Villemani nostri, quem Baco

nus, quum talia præciperet, optavisse videtur et quasi prævidisse.

Quisquis igitur conficiendos hujusmodi annales suscipiet, multa ab historicis, necnon plura a criticis discat, et varia eruditione ditescat necesse erit : at, si Verulamio credit, nihil antiquius habebit, quam ut insignes singularum ætatum scriptores ipse, medio nullo interveniente, adeat, et vigili librorum, quos nobis tradiderunt, pertractatione arctam cum illis faciat consuetudinem, illorumque ingenio quasi se imbuat. Etenim sic tantum veram et spirantem illorum imaginem nobis proponere, et ætatis, quæ eos tulit, studia, judicia et sensus apte adumbrare, ipsamque, tanquam redivivam, in lucem edere poterit (1). Nempe is, ut el historiæ civilis auctor, in rebus narrandis et earum ratione reddenda non totus est: pictoris quoque partes agit: descriptam fidis nitidisque coloribus tabulam, quæ vitam imitetur et referat, debet exhibere : cui operi absolvendo memoria et eruditio, vel si judicium adsit, impares sint: accedant oportet mobilis et in affectus pronus animus, et præstans imaginandi vis. Singulari quadam et felici verborum audacia hunc veritatis colorem ab historico suo reposcit Verulamius :

(1) De augm. 1. II, c. IV, § 3.

« Ad summum, » ait, «genius cujusque temporis <«< litterarius, veluti incantatione quadam, a mortuis <«<evocetur. » Non hæc elatius dicta sunt, neque tumidius. Verus enim historicus artis suæ vi præterita quasi præsentia facit, et, ut magus, umbras excitat, ac defunctos resurgere jubet.

Quod si autem quæris a Bacono, quis fructus ad ipsas litteras e litterarum historia sic conficta maxime redundaturus sit, eadem prudentia et gravitate rogatam sententiam dabit. Eo judice, multum litteris expedit proprios habere annales, non quod earum fama adornatur et decus extollitur, lustratis a prima antiquitate pulcherrimis ingenii monumentis, expositisque tot scriptorum varia laude florentium imaginibus; non quod tales narrationes lenocinantur illi litterarum studio et amori, quo flagrantes docti homines quidquid ad earum statum pertinet sedulo inquirunt, et scire gaudent, et posteris cognoscendum tradi lætantur : sed quod rerum intellectualium, haud minus quam civilium, motus et perturbationes, vitia et virtutes notare perutile est, ut quid in litteris colendis vitandum sit, quid observandum, noscatur, et optima ingeniorum disciplina, optimum regimen, inde educatur et instituatur. Is demum est litterarum historiæ fructus, ut << ad doctorum virorum in doctrinæ usu et admini