zeer wel om priëlen, traliën en latwerken mede te bekleeden, daer zy cenen aengenamen lommer verschaffen. Zy kunnen door inleggers van de takjes, die zeer gemakkelyk wortel vatten, vermenigvuldigd worden. De vruchten van deze planten zyn tot heden onbekend.

DENNENBOOM, Sparreboom, in 't fransch Sapin, in 't latyn Pinus, door Tournefort Abies picea genoemd, en onder zyne 19° klasse, 3o sectie, der katjesdragende boomen gesteld, bloembladlooze boomen, wier bloemen in een katje geplaetst zyn; door Jussieu onder de familie der boomen die kegelvormige vruchten dragen, en onder de 21° klasse van Linnaeus, Monoecia monadelphia, eenhuizigen-eenbroederigen; er zyn mannelyke en vrouwelyke bloemen, welke op ééne steng aengetroffen worden; de meeldraedjes zyn in eenen bundel vereenigd of tot een enkel lichaem samengegroeid.

Men vindt heden in ons land zeer veel soorten van die Dennenboomen, die sommigen ook Pynboomen noemen, maer die toch verschillen van den Pynboom, waeracn ik eene afzonderlyke beschryving heb toegewyd (Zie Pynboom).

De gemeene Dennenboom, die alhier meest Sparreboom wordt genoemd (Pinus sylvestris van Linnaeus), is een langlevend boomgewas van Europa, dat van over zeer oude tyden in België is bekend, en groeit met eene getakkelde steng zeer dik en hoog, en zeer schoone donkergroene, blinkende, tweevoudige en altoosblyvende bladen, die onze lusthoven en bosschen versieren. Hy is heden zeer veel tusschen de Alpen, welke de grensmuren van Frankryk en Italië uitmaken, en de spaensche Pyreneën verspreid, en wast ten allen kante, op het hoogste der bergen, in de koude luchtstreken van Europa.

Men heeft sedert eene halve eeuw in België, door het zaed, wel 50 verscheidene soorten van die Sparreboomen verkregen men ziet de sparrewouden en lusthoven met de volgende soorten vervuld, die door hare bevallige, aengename groene schakering en grootsche verhevene gedaente, onze landstreken een waer aerdsch paradys hebben doen worden.

De Zee-Sparreboom (Pinus maritima) is een zeer fracije groene, versierende Sparreboom van het Oosten van Europa. De alepsche Sparreboom (Pinus alepensis) is van het Zuiden van Europa en Klein-Azië.

De Harst-Sparreboom (Pinus resinosa) is van Noord-Amerika, en wordt ook veel in de noordelyke deelen van Europa gekweekt. De kleine witte zilveren Sparreboom (Pinus Abies balsamça van Linnaeus) is van Noord-Amerika, en wordt alhier veel om zynen aengenamen geur in de lusthoven geplant; hy groeit maer omtrent 6 of 7 meters hoog en 1/2 meter dik; in zyne jeugd is hy zeer fraei, maer eens omtrent 20 jaren oude bekomen hebbende, begint hy veel zaed te dragen, waeraen men weldra zyn verval bemerkt. Het is uit dezen Sparreboom dat men den welriekenden Baume de Giléad trekt, welken men door invlymingen der schors en blaesjes, die zich gemeenlyk met den zomer op den stam vertoonen, uithaelt, en veel wordt gebruikt om als fynen wierook in de kerken te branden.

De groote zilveren Sparreboom met spaenschhout-bladen (Pinus Abies taxifolia van Willdenow), is een schoone langlevende boom van Noord-Amerika, die met zynen grooten, hoogen stam, uitgebreide takken en donkergroene bladen, zeer versierend is.

De Laricio-Sparreboom (Pinus laricio) van Corsica, is eene zeer hooge schoone Sparre; zy groeit met langwerpige bladen, die een weinig slangwyze gedraeid zyn.

De Pingel-Sparreboom (Pinus pinea) van het Zuiden van Frankryk, groeit pyramidewyze, met lange, groenachtige-blauwe bladen, in zyne jeugd, en brengt in zyne ouderdom kegelvruchten voort met kerntjes, die eenen amandelsmack hebben en als nootjes worden geacht.

De groote zilveren Sparreboom (Pinus Abies picea) is eene allerschoonste groote Sparre van de Alpische gebergten; zy grocit zeer verheven, pyramidewyze geschikt, met uitgebreide takken en bladen die van boven groen en van onder wit donzig zyn. Het is uit dezen Sparreboom dat men den strasburgschen terpentyn trekt, die door den handel overal wordt gezonden en zeer wel den venetiaenschen terpentyn kan vervangen. De schors van

deze zilveren Sparre bezit ook zeer veel runne, en wordt derhalve van de leertouwers zeer geacht, om alle slach van leer mede te bereiden. Men vindt dezen boom, die zeer hoog en dik wordt, veel in onze lusthoven geplant. Deszelfs sap heeft eenen suikerachtigen smack, en het hout is zeer dienstig en goed om huizen en schepen mede te timmeren.

De Hemlock-Spruce of canadasche Sparre (Abies canadensis) is een langlevende boom van Canada, die in zyn afkomstig land wel 25 meters hoog groeit, met eenen regten, getakkelden stam, en platte, groene bladen, op twee ryen geschikt, die door hun lieflyk groen onder andere gewassen eene aengename versiering. maken. De schors van dezen boom bezit zeer veel runne, en wordt zeer geacht om het leer mede te bereiden; de bladen zyn zeer goed om bier mede te brouwen, hetgeen in Amerika en Engeland onder den naem van Sprucebier is bekend.

De zwarte Dennenboom (Abies nigra) is ook een zeer hooge boom van Noord-Amerika; hy groeit met regte takken en donkergroene bladen, die klein zyn, maer zeer digt by elkander staen; het hout is digt, wit en zeer taei; men vindt er eene medesoort met rood hout van.

Onze behendige bloemisten hebben onlangs van Amerika de volgende nieuwe soorten van die Dennenboomen verkregen : Den Pinus Abies clambrasiliana, Pinus Abies Douglasii uit het zaed gewonnen, P. A. Lucomb, P. A. Menziesi, P. A. morindo, P. A. pichta, P. A. spectabilis, P. A. fraseri, P. A. brutea, P. A. luscombiana, P. A. Pindrow, P. A. cembra, P. A. deodora, P. A. Gerardii, P. A. insignis, P. A. mitis, P. A. palustris, P. A. rigida, P. A. strobus Fischerii, P. A. taurica, P. A. uncinata, en veel meer andere die in België worden gekweekt.

Alle Dennenboomen beminnen van natuer eenen droogen, zandachtigen grond, want in styve, waterachtige gronden willen zy niet aerden; zy worden in alle landen door het zaed verinenigvuldigd; hetgeen men gemeenlyk van vroeg in de lente, in diepen wel geroerden, lossen grond begint te verrigten; nadat zy cenige blaedjes verkregen hebben, is het zeer voordeelig

de jonge planten van alle onkruid te zuiveren; na twee of drie jaren oude, kunnen zy in de lente of met de maend augusty, zonder de jonge worteltjes in te korten, verplant worden. Men kan ook het zaed in diepe, losse, zandachtige gronden in de heiden zaeijen, en met de jonge zacijelingen de ledige plaetsen vervullen. Al de Dennenboomen begeren in hunne jeugd weinig gesnoeid te worden, en gelyk die boomen veel terpentyn-sap inhouden, moeten zy in de maend september opgesnoeid worden; dan vloeit er uit de wonden nog sap genoeg, om die tegen de wintersche koude, regen, sneeuw en vochtigheid te bedekken; dewyl zy, in de lente of den zomer gesnoeid wordende, te veel vloeijen en hun natuerlyk sap verliezen, hetgeen de groeikracht kan hinderen.

Als in Rusland, Zweden, Polen, en elders in de noordsche landen, de Dennenboomen eene zekere oude bekomen hebben, wordt het sap er uitgehaeld, door middel van twee gaten die men aen den zuidkant, juist boven de aerde maekt, en waeronder men van in mei potten of vaetjes zet, om het sap van den boom geheel den zomer in te laten vloeijen, waermede men hars, pek en teer maekt, en ook potassche van brandt. Volgens verscheidene natuerkenners kan iedere boom, twintig jaren lang, 14 kilogrammen sap 's jaers geven; maer als die te lang vloeijen, verliczen zy al hunne krachten: hun hout wordt broos en is weinig van waerde om tot timmerhout te gebruiken, terwyl de boomen die maer twee of drie jaren gevloeid hebben, zoo als men met de kroonbalken van Riga gemeenlyk verrigt, al hunne krachten voor timmerhout behouden. De noordsche greenen Dennenboomen, die onder 60 tot 68 graden noorder-breedte grocijen, waer men door de koude luchtgesteldheid het sap uit die boomen niet kan trekken, geven natuerlyk het beste hout om schepen, huizen en allerlei sterk timmerwerk mede te maken; maer gelyk dit hout altyd zyn sap of wierook byhoudt, valt het somwylen wat moeijelyk dit te schaven.

De strasburgsche terpentyn, die uit de witte zilveren Sparre wordt gehaeld, bezit, zegt de heer Neufchateau, in zyn werk 2o deel, bladz. 373, dezelfde krachten als de ware terpentyn, die uit het eiland Chio alhier wordt overgezonden. Vervolgens

heeft die straburgsche terpentyn dezelfde deugden om in de geneesmiddelen, als pisdryvend en buiklossend, te gebruiken. De sparren, zegt D. De Gorter, zyn van een harsachtigen aerd, en bezitten eene verwarmende, prikkelende kracht, die de bederving tegenstael en de pis afdryft; de terpentyn daer zuiver uitgetrokken en met honig of andere zachte middels bereid, is zeer dienstig in het begin van de longerzucht en teering, tegen inwendige wonden en zweeren, om het bloedpissen en andere bloedvloeden te stelpen, en de verstopte pis, het graveel en de spanning aen de blaes af te dryven. Er wordt ook by de apothekers van dien terpentyn pillen en olie gemaekt, om den zaedloop en vuile Venus-ziekte te verhelpen. Overigens is die terpenlyn of mannekens-wierook nog een heilzaem uitwendig middel: met was, olyf-olie en spiegelhars gesmolten, en als plaesters op de zeeren en wonden gelegd, doet hy die zuiver genezen; deze balsem is van over meer dan eene halve eeuw gekend om het rhumatisma, de zinking, de verkoudheid in de leden, enz., te genezen. M. Dewautier, van Brussel, is daervan de uitvinder geweest; welke uitvinding, door de edele Heeren by den Raed van Braband, in 't jaer 1784, te Brussel, is goedgekeurd geworden. De akten en copy dezer goedkeuring, aen den waerdigen grootvader myner dierbare echtgenoot verleend, bevinden zich in myne boekery. By den apotheker Bauwens, te Gent, kan men nog dien balsem bekomen.

De jonge topjes en bladen van den rooden Dennenboom in het water of bier gekookt, zegt Mr Sim. Pauli, in zyn werk Quadrip. M2 Bot., en gedronken, is cen der beste middelen om het schorbuet te verhelpen en den mond mede te wasschen. De heer doctor Willis heeft in zyn artikel Scorbuto, ook deze krachten bevestigd, ook de vermaerde leeraer Linnaeus geeft ons, in zyne Flora lapponica, bladz. 277 en volgende tot 288, eene volledige beschryving van de nuttige krachten en gebruiken van den Dennenboom, met de wyze hoe de Laplanders uit de wortels alle schoone sieraedwerken maken en zeer aerdige fraeije korfjes bereiden, die jaerlyks veel naer Zweden en elders gebragt worden. Uit die wortels, in dunne draden gesponnen, en vervolgens in water met