Pagina-afbeeldingen
PDF
ePub

mus una aliam unquàm attingeret; sed ut guttæ imbris, secundùm lineas parallelas decidentes, nunquàm in moles majores concrevissent. At atomi à motu perpendiculari paululùm declinantes et in vicinas incidentes, cum illis coalescere, variisque concretionibus originem præbere poterant (1) ex hâc etiam atomorum quarumdam declinatione ortam docebat libertatem.

Hi philosophi communi consensu mundum ortum habuisse, et habiturum interitum statuebant.

3o Est sententia, quam Strato olim invenisse dicitur. Ille cùm nullo modo intelligeret, qui ex motu oriri sensus et intelligentia possint, materiam omnem naturaliter, et vitâ et naturali efficientiâ præditam asseruit, et habere quædam initia motûs, sensûs rationis et consilii : etiamsi motum, sensum, rationem et consilium non semper et naturaliter habeat. Ista ergo vita materiæ insita, non animalis est, quæ adjunctam habeat conscientiam, sed genitrix, et hanc habet virtutem, ut quælibet materiæ portio, vel in seipsâ procreare, vel ex alterius materiæ actione varias animorum dotes accipere valeat, tametsi rationem et consilium nunquàm adhibeat. In hac opinione, ut in superioribus, quoniam non est communis quædam vita, quæ toti universitati leges ferat, fortuna seu casus multùm valet. Nam illæ materiæ particulæ insitam vim haud exerunt nisi occasione variarum concursationum et implicationum quæ fortuitò contingunt. In hoc verò differt à præcedentibus, quòd præter casum, ctiam vim genitricem à moLu diversam adhibeat. Hi philosophi vulgò cum Stratone mundi tenebant æternitatem, sed illum maximis conversionibus obnoxium faciebant.

4° Denique Stoici quidam, cùm ex fortuitâ atomorum concursione, aut vi materiæ particulis insitâ et communi lege solutâ, oriri mundi speciem tantam minimè potuisse putarent, toti huic universitati rerum inesse voluerunt naturam quamdam artificiosè omnia disponentem, at ratione sensuque vacuam: mundum porrò non dissimilem esse plantarum atque arborum, quem natura communis quædam incolat fictrix et genitrix, quæ viâ atque ordine, quamvis nec sensum nec intelligentiam habeat, c.cta explicet et generet, partes suas ita nunc disponat, irt sensus ex illarum coagmentatione nascatur, qualis in brutis est animantibus; nunc eo modo, ut ratio et judicium, quibus valent homines,

(1) Lucr. lib. 2, v. 217.

existant (1); in hâc opinione omnis tollitur casus, et mechanismi immutabilis legi cuncta subjiciuntur.

Qui hanc tenebant sententiam, alii mundum æternum et incorruptibilem, alii in tempore ortum et interiturum statuebant, ut patet ex his verbis Senecæ Nam si vel certum sit plantæ similem esse hunc mundum, sive à ‹ naturâ quâdam consilii experte, at augendi et procreandi potentiâ instructà, regi atque gubernari; id tamen non impedit, ne ortu quodam generatus et exitio obnoxius habeatur nec idem obstat quominùs certâ quâdam et constanti lege ab ortu ejus ad interitum administrari omnia putentur, ipsæque illæ eluviones et exustioncs terra<rum, quæ nonnunquàm evenerint, vel eventuræ sint in posterum, à naturæ ejus moderatione et gubernatione proficisci judi‹ centur (2). ›

Diversam ab his quatuor atheismi formam nec in scriptis philosophorum reperias, nec per mentem fingere possis. Nam si quis Deum tollere velit, necesse est doceat nullam naturam intelligentem universitati rerum præesse, atque quidquid sensus et rationis est, id nihil esse nisi materiæ affectionem. Jamverò qui materiam intelligentià carentem unicum statuit principium, istam materiam aut prorsùs mortuam et inertem credere debet, aut ei aliquam vitæ formam tribuere. Prius si probet, iterùm vel ad formas substantiales, vel ad figuras et alomos confugiat necesse est. Sin posterius eligat, aut unam tantùm ejus modi vitam per totam materiæ molem fusam esse defendere debet, aut ponere omnem materiam, per se vitam quamdam continere, ita ut nulla particula propria vitâ careat.

Inter atheos nullo modo numerandi sunt illi Stoïci, qui universitatem rerum animal esse dixerunt in quâ sicut et nostris corporibus, sensus insit, consilium, ratio et anima quædam moderatrix rerum omnium : quam opinionem exposuit Cicero 1. 2 de Nat. Deorum; et Virg. Georg, 1. 4, v. 219; et Æn. 1. 6; Seneca in Qu. Nat. 1. 2, cap. 45. Hi enim philosophi, etsi hac universitate rerum omnia contineri, Deumque igneum mundi hujus partem finxerint, attamen cùm illum ignem, omnia permeantem, perfcctissima ratione præditum, et ab eo cuncla prinùm constituta cum consilic et ejus provi

(1) Cic. de Nat. Deor. 1. 2, c. 32. In Quæst. Nat. 1. 2.

dentia eadem constanter administrari docuerint, potiùs naturam Dei malè intellexisse quàm Deum sustulisse dicendi sunt. Jovem intelligebant antiqui, eumdem quem nos, inquit Seneca, custodem rectoremque universi animum ac spiritum, mundani hujus operis dominum, artificem, cui nomen omne convenit. Vis illum fatum vocare? non errabis : hic est ex quo suspensa sunt omnia, causa ‹ causarum. Vis illum providentiam dicere? rectè dices est enim cujus consilio huic mundo providetur, ut inconsultus eat et actus suos explicet. Vis illum naturam vo<care? non peccabis est enim ex quo nata ‹ sunt omnia, cujus spiritu vivimus. Vis illum vocare mundum? non falleris ipse enim est totum quod vides, totus suis partibus inditus, et se sustinens vi suâ. › Qu. Nat. 1. 3.

Nec sunt etiam inter atheos numerandi ii omnes qui mundi æternitatem tuentur: plerique enim eorum, quibus hoc dogma placuit, non modò esse Deum confitebantur, sed argumentis ex divinâ naturâ sumptis hanc opinionem confirmabant, ut Aristoteles et Platonici recentiores. Ut atheisticæ impietatis reus quis sit, necesse est, ut statuat mundi, non tantùm originem æternam esse, sed necessariam quoque et independentem ab intelligente aliquâ naturâ. Verùm ad atheorum classem illi omninò pertinent, qui nomine reliquerunt deos, divinas perfectiones sustulerunt. Nempe qui naturas præstantiores hominibus existere fatebantur, sed illas cum totâ universitate rerum ex Oceano vel ex Chao prodiisse in initio asserebant; ex quo consequitur interire eosdem posse, etsi poetæ genitos illos deos immortaliLate donare consueverint (1). (Vide Cudworthi Syst. Intell. Stanlei. Hist. Phil.)

In refellendis sigillatim variis atheorum hypothesibus haud immorabimur, quòd in probandâ divini numinis existentiâ, ista omnia eorum principia plena esse vanitatis simus ostensuri solius Spinosa systema, cui quamdam dedit auctoritatem novitas et forma geometricè elaborata, curiosiùs expendemus et directè confutabimus, in fine hujus disputationis.

:

CONFUTATIO ATHEISMI.

Triplicis generis argumenta hoc loco vulgò

(4) Hâc breviori notà agnoscendi sunt veri athei, si nimirùm divinam Providentiam rejisiant, quidquid præterea sub hoc ronine Dei admittere videantur.

distinguuntur alia moralia dicuntur, ex hominum utilitatibus, consensione, sensibus interioribus, et historiâ petita. Alia physica nuncupantur, quæ arripimus ex rerum, quibus constat mundus, naturis, operationibus, dispositione et constantiâ. Alia denique metaphysica vocantur, sumpta nempe ex nostræ mentis conceptibus et ideis. Nos eamdem divisionem sequemur, sumpto initio ab illis rationibus, quæ sunt minùs à vulgi intelligentiâ sensuque disjunctæ.

[ocr errors]

ARGUMENTA MORALIA.

PRIMUM. Ab utilitate Religionis, seu agnitionis existentiæ et providentiæ Dei.

Quamvis hoc argumentum ab utili ductum non conficeret directè Deum existere, valet certè ad alienandos ab atheismo animos, et impiorum hominum revincendam perversitatem, qui nullis nixi rationibus, homines summis commodis, quæ habet adjuncta Religio seů agnitio numinis, spoliare contendunt. Valebit etiam ad confirmandam Dei existentiæ suspicionem naturaliter, ipsis fatentibus atheis, mentibus inditam; nam sicut benè concluditur ex supposità existentiâ Dei, ejus agnitionem utilem hominibus esse oportere, quia sub imperio justissimi et sanctissimi numinis, utilitas et pietas divisæ esse non possunt; sic vice versâ ex pietatis manifesta utilitate, Dei existentiæ augurium legitimum capimus: sub Dei imperio rem ita esse necesse est; tolle Deum, et nullam causam habes, cur agnitio numinis tantarum utilitatum causa existat. Præterea, absurdum maximè videtur homines per hoc esse felices, vel feliciores, quòd errent, per hoc esse miseros, quòd sapiant: nam non est probabile naturam indigere, ut beata sit, aliquo sibi contrario et repugnante, qualis est error, aut miseram effici ex eo quod est maximè secundùm appetitum, qualis est veritas. Attamen, si agnitio numinis ad hominum utilitatem, tum privatam, tum publicam, conferat, si sit necessaria ad salutem societatis civilis, hæc omnia tam absurda ab atheis admittenda sunt : errorque, qui est ægritudo quædam animi, ad hominis felicitatem plus quàm aliud quidquam conferet, imò ad optimum ejus statum erit necessarius, Neque dixerint athei multoties contingere ut errores habeant utilitatem sibi adjunctam, et regna falsis religio nibus consistere nam apud eos, qui falsis religionibus vivunt et conservantur, est non so

lum falsa religio, sed est aliud simul verissimum naturæ dictamen, à quo falsa religio totam vim suam salutarem accipit, videlicet, vivendum esse cum religione; quod si abesset, nec ipsæ falsæ religionés, neque regna consisterent aut perdurarent (1).

Homo in vario vitæ stata considerari potest, vel in conditione privatâ divisus à cæteris hominibus, vel in societate naturali sorte nascendi cum aliis conjunctus, vel in confœderatione civili: interesse hominis Deum existere in quolibet statu triplici propositione conficiemus, contra Cardanum, Hobbium et Baylium, quorum duo priores Religionem, hominibus noxiam, tertius inutilem, seu non necessariam, scripsit.

PROPOSITIO PRIMA.

Interest hominis esse Deum.

-

PROBATIO. Nam, 1° agnitio numinis nobis aperit ordinem rerum maximè cupiendum, atheismus in scenam immittit tristitiâ et horrore plenam. Quippè theismus nobis exhibet in rerum universitate rectorem sapientem, benevolum, beneficum, propter infinitas virtutės summè amabilem, cujus optimis et sanctissimis decretis cuncta primùm constituta perpetuo ordine decurrunt. Atheismus verò statuit tenere principatum vim quamdam infinitam sine ratemerè tione, sine consilio, sine benevolentiâ, et sine lege cientem motus necessarios. Quantò ergo præstat sapientia cæcitati, bénignitas et beneficentia temeritati, ordo confusioni, gratissima concordia tristissimæ anarchiæ, tantò gratior est aspectus religionis. 2° Theismus amplificat naturam hominis et auget ejus dignitatem; atheismus vilissimam et abjectam efficit. Siquidem ille suadet nos divinam sortitos originem cum optimo parente Deo, cum ente infinitè perfecto habere quamdam similitudinem et cognationem, atque esse quædam illius simulacra: quo nihil potest esse illustrius. In atheismo originem vilem et fortuitam habemus, nihilque sumus, nisi acervus atomorum, quarum si comnissuræ dissolvantur, tum vitam nostram omnem interire necesse est. 3° Theismus adjunctam habet securitatem, summam spem atque solidam felicitatem; quæ omnia tollit atheismus. Ille quidem securitatem affert, quia docet op

(1) Falsæ religiones simulque cum ipsis regna steterunt, vi atque beneficio veritatum erroribus permixtarum, quas ex primitivâ revelatione hahitas, traditione rationisque dictamine servârunt homines. Ille verò sunt in quarum gratiam unanimis moraliter populorum consensus invo

catur.

timi parentis ditione cuncta contineri, ejusque beneficam erga bonos voluntatem, propter infinitam sapientiam atque potentiam, nunquàm suis finibus frustrari. In atheismo, ubi tenet imperium fortuna, securitas nulla esse potest: hanc habes perpetuam expectationem juxtà Lucretium (1):

Dictis dabit ipsa fidem res : Forsitan et graviter terrarum motibus orbis Omnia conquassari in parvo tempore cernes.

Deinde in religione, etiamsi adverså utamur fortunâ, habemus in spe divini præsidii maxima fortitudinis et constantiæ adminicula, quia, ut ait vetus poeta (2),

Omnia sunt speranda, nec insperabile quidquam; Cuncta Deus peragit facilè et nil impedit ipsum. In atheismo omne bonum nostrum in illis rébus situm est, quæ nec in nostrâ sunt posita potestate, nec nos ullo modo curant, et tantùm homines in ærumnis et hujus vitæ casibus ab atomis auxilii et opis sperare possunt, quantùm quis solatii à sævâ quâdam procellà et turbine expectaverit, aut à commodo quodain mari, cujus nequeunt violenti fluctus exorari: præfocanda est illa naturæ Deum spontè in ærumnis advocantis vox:

Di, prohibete minas; di, talem avertite casum (1), à quâ ipse Lucretius, vi naturæ domitus, temperare loco laudato non potuit:

Quod procul à nobis flectat fortuna gubernans,
Et ratio potiùs quàm res persuadeat ipsa,
Succidere horrisono posse omnia victa fragore.

Affert denique agnitio numinis solidam felicitatem, quia spem injicit non esse hujus mortalis ævi limitibus finitam vitam hominum, extremum diem nostrum, non extinctionem, quam refugit natura, sed commutationem tantùm loci afferre, æternique diei natalem esse. Atheis è contrario horrenda mortis expectatio esse debet, et omnes eorum lætitias inficere, qui in eâ putant omnia interire, atque post exantlatos vitæ labores nihil hominis manere præter extinctionis malum sempiternum.

:

4° Tandem agnitio Dei excitat ad omnes virtutes atheismus vitiorum laxat habenas. Sed virtutis infinita sunt commoda: exornat mentem, pacem et tranquillitatem animis ingenerat, adjungit nobis alios homines. Vitiorum infinita icommoda sunt: mentis corporisque habitum (1) L. 5, v. 105.

(2) Linus apud Jam. de v. Pyth. c. 28.
(3) Virg. Æn. 1. 3, v. 265.

corrumpunt, animum ægritudinibus elidunt, alios homines a nobis alienos efficiunt, et naturali efficientiâ eorum contemptum atque odia excitant, ut alio loco exponemus. Habet ergo agnitio numinis hæc omnia commoda; atheismo adhærent ista incommoda.

Objicies. Nihil magis hominum interest quàm habere animum metu vacuum, et plenissimà frui libertatc: hæc hominum summa felicitas est. Atqui agnitio numinis metum injicit hominibus et libertatem tollit: ‹ Quis enim ferat, ut ait Velleius apud Ciceronem, impositum cervicibus suis sempiternum dominum, quem dies et noctes timeat; omnia providentem, et cogitantem, et animadvertentem, et ad se pertinere putantem, curiosum et plenum negotii Deum?>

Respondeo 1°: Nego maj. Nam societatem civilem hominibus utilem esse et necessariam fatentur athei; at per leges civiles metus hominibus injicitur, et minuitur libertas. Non omnis ergo metus aut libertatis imminutio malum est. Tunc profectò metus malum non est, ubi est salutaris, et frenum quod injicit voluntati est necessarium, ubi illa molestia, quam affert metus, suspenditur aliis multis et magnis utilitatibus. Atqui ille metus, quem habet religio adjunctum, salutaris est: avocat voluntatem à vitiis, quorum maximè noxia est natura; excitat ad omnes virtutes, quarum infinita sunt commoda, ut Epicurus et Lucretius confessi sunt. Et illa molestia, quam affert, penè suspenditur et vincitur illis omnibus utilitatibus, quas in conclusione enumeravimus.

Respondeo 2o Nego min., 1" quia non est proprius effectus agnitionis Dei metus turbulentus, uti supponunt athei, sed potiùs suavem jucundamque spem mentibus ingenerat. Siquidem Deus non est formidolosum numen abutens, more arbitrario vel ex necessitate, infinità potentiâ. Sed naturà est sapiens et beneficus, infinità potentiâ utens ad benefaciendum, quantùm patitur ordo æternus rerum, seu incommutabiles earum rationes. E contrario atheismus horrorem habet adjunctum, quia fortuna atheistica potentia est infinita, ciens motus necessarios, sine lege et sine benignitate, quæ hunc admirabilem conspectum rerum convertere in tenebrosa tartara unico momento poterit, et intolerabilia mala inopinatò nobis omnibus procreare. Si ab hoc metu immunes sunt athei, id habent ex insità naturis hominum fiducia erga mundi rectorem, et ex experientià benevolorum ejus consiliorum, quam naturæ totius

vocem tacitè sequuntur, dùm dictis abjurant (1). 2o Quia metus ille turbulentus ægritudines pariens, non omnes, sed improbos tantùm afficit, confitentibus Epicuro et Lucretio, qui exinde conclusêre non posse jucundè vivi, nisi honestè vivatur. At hujus, ut alterius omnis rei, judicium à naturà præstantissimà sumendum est, hoc est, à bonis. His spontè enascitur ex sensu numinis jucunda beatæ æternæque vitæ expectatio; atheismus improborum et sceleratorum hominum perfugium

est.

PROPOSITIO II.

Agnitio Numinis societatis naturalis vinculum necessarium est.

PROBATIO. - Nam 1°, sine Deo nulla sunt hominum adversùm se mutuò officia naturalia. 2° Nulla saltem ad ea quæ vocamus officia, præstanda obligatio perfecta esse po

test.

1° Atheistica impietas tollit mutua hominum erga se officia: nam hæc officia fundantur, vel in naturali et immutabili boni atque mali moralis discrimine, vel in istâ lege insità naturæ hominum et in omnes diffusâ, cujus inventorem et latorem Deum, naturâ monente, omnes putamus. Sed sublato Deo, tollitur cssentiale discrimen inter bonum et malum morale, uti confessi sunt veteres athei, Protagoras (1), Heraclitus; et inter recentiores, Hobbius et Spinosa: quodque modò conficiemus in argumentis metaphysicis. Tollitur etia: cum legislatore Deo lex naturæ, et nulla vita regula relinquitur præter cujusque libidinem, quam belli facem, non pacis vinculum, esse experimur; et docent Hobbius (5) et Spinosa (4), quorum doctrina moralis ad hæc principia revocatur : ‹ Nullam esse in ‹ animis nostris æquitatem aut benevolentiam erga alios, sed libidinem dominandi et cupiditatem esse unicam hominum regulam.... Jus omne situm esse in potentiâ, obligationem in imbecillitate, et cuique licere facere <quodcumque et in quoscumque libuerit;

adeòque nihil injustum fieri, nullam inju<riam inferri posse. Virtutem idcircò omnem rem vanam esse, nec præcellere fidem per

(1) Silent athei quos interim plerique experiuntur remorsus. De his fusiùs infra cum auctore, ubi de speculativis atheis dicemus. P. S.

(2) Vide Plat. in Theot.
(2) L. de Cive et Leviathan.
(4) Tract. Theol, pol. c. 16.

fidiæ, clementiam credulitatı, gratum ani mum ignavo et ingrato, modestiam impndentiæ : uno verbo nihil ess» quod laudi vel vitio verti possit..... Imò voluntatem lædendi omnibus inesse in statu naturæ, securitatis viam meliorem scire neminem anticipatione; idcircò in statu naturæ, homines intentos esse in se mutuò præoccupandis, vel vi, vel fraude. Ilinc sequi hominem non esse natum ad societatem, sed ⚫ naturaliter existere inter homines bellum ⚫ omnium adversùs omnes. En nativa atheismi principia, ab omnibus atheis fermé, sive veteribus, sive recentibus, confessa; quæ sanè nullam relinquunt hominum societatem naturalem.

[ocr errors]

9° Etiamsi atheismus relinqueret discrimen inter bonum et malum, notionem aliquam officiorum, certè tolleret omnem obligationem perfectam ad præstanda illa officia. Nam obligatio quatenùs distinguitur ab ipso sensu officii sui, est necessitas quædam moralis benè agendi, orta ex consideratione nostræ utilitatis, quam cum honestate conjunctam credimus, et præsertim ex metu numinis, cui placere necesse judicamus, quia maximis nos præmiis remunerari, et pœnis plectere valet. Sed atheistica impietas tollit illam necessitatem benè agendi ortam ex consideratione numinis sanctissimi omniscientis et omnipotentis: tollit omnem spem præmiorum, omnem metum suppliciorum, sicque honestatis et felicitatis. conjunctionem dirimit. Quibus omnibus sublatis, quam vim servare poterit sensus justi et injusti ad jubendum vel vetandum, ad invitandum vel terrendum, ad suspendendam vim immoderatam appetitûs ? aut quæ alia necessitas existet, quàm contendendi ad utilitates suas et felicitatem, honestate contemptà?

Objicies 1° cum Baylio (1): Athei iisdem afficiuntur sensibus, iisdem utuntur rationis principiis ac theistæ : et ideò, negatâ Dei existentià, possunt servare, et reverà servant sensum justi et injusti, et rerum constantes et immutabiles differentias percipiunt. Atqui in isto sensu justi et injusti, et perceptione discriminis inter bonum et malum morale posita est natura et vis officiorum. --- Respondeo, atheos, si sibi non constent, et ex suis principiis sensus interiores non informent, posse

(1)Pensées diverses sur la Comète, c. 178, et suiv. L'addition à ces pensées, c. 4. Réponse à la dixième et treizième object. La continuation des pensées div. c. 145.

servare sensum justi et injustí, rerumque differentias morales percipere, quia sublato uno sensu naturali, non continuò tolluntur omnes alii. Sed manifestum est hos atheos sibi non constare nam nulla actionum humanarum moralitas concipi potest, sine his duobus, videlicet libertate, et sensu obligationis, qui habeat. hanc vim, ut nos conscientiâ delicti afficiat, ubi rationem non sequimur. Jam verò in athe orum hypothesi omni, sive eâ, quæ fortunam mundi reginam statuit, sive illâ, quæ fato rerum administrationem committit, nulla libertas esse potest. Nulla etiam obligatio propriè dicta existit, quæ sine superiore obligante, et sine lege jubente et vetante, vix intelligi potest, aut saltem non est perfecta (1). Dictata rationis. respectu atheorum consilia potiùs sunt quæ invitant, vel motiva naturalia ad agendum impellentia, quàm officia, quæ propriè devinciant (2). Sed demus atheos cernere posse rerum morales differentias et servare sensum internum justi. et injusti, atque ex illis motivis moveri ad exercitationem virtutum : negamus illa motiva ullam vim servatura respectu vulgi athecrum, qui non fuerunt ingenuè educati, aut quorum exculta ratio non fuit. Atque id exponere verbis Pomponatii philosophi abs re non erit, quòd fuerit ille meritò atheismi suspectus, sed falsò tamen à Baylio in patrocinium suæ sententiæ, de religionis ad societatem inutilitate, adductus. Aliqui sunt homines ingenui et benè institutæ naturæ, adeò quòd ad virtutem inducuntur ex solâ virtutis nobilitate, et à vitio retrahuntur ex solâ ejus fœditate: et hi optimè dispositi sunt, licet perpauci sint. Aliqui verò sunt minùs benè dispositi: et hi, præter nobilitatem virtutis et fœditatem vitii, ex præmiis, laudibus et honoribus, ex pœnis, vituperiis et infamiâ, studiosa operantur et vitia fugiunt, et in secundo gradu sunt. Aliqui verò propter spem alicujus boni et timorem pœnæ corporalis studiosi efficiuntur: quare ut tales virtutem consequantur, statuunt politici vel aurum, vel diguitatem, vel aliquid tale; ut vitia verò fugiant, statuunt, vel in pecu

(1) Hæc non satis absolutė, ut nobis videtur, affirmat doctissimus auctor. Quippè nulla prorsùs obligatio moralis sub atheismo, cùm neque sit ulla auctoritas legislativa ex quâ eam derivari necesse est, nullus superior et princeps eamdem sua voluntate jure imponens, sanctioneque firmans. Hinc nulla prorsùs officia, que sine obligatione morali concipi nequeunt, nulli inferiores et subjecti. P. S.

(2) Vide infra, ubi de Lege naturali.

« VorigeDoorgaan »